طنز در ایران همواره به عنوان ابزاری برای بیان معضلات و مشکلات اجتماعی و نقد و اصلاح جامعه شناخته می شود. این ژانر ادبی، فرهنگی و هنری با داشتن سابقه طولانی و درخشان، نقش موثر و پر رنگی در آگاه کردن مردم و رفع ناهنجاری های اجتماعی و سیاسی ایفا نموده است. این بخش از ادبیات غنی ایرانی چه در نوع نوشتاری، چه نمایشی و چه در شمایل رسانه ای جدید امروزی همواره طرفداران زیادی را با خود همراه می کند. در این مقاله قصد داریم، سیر تحول فکاهی و کمدی در ایران را از گذشته تا امروز مورد بررسی قرار دهیم.
آغاز طنز: طنزکهای درباری و ملیجکها
طنز در ایران باستان از دربار پادشاهان و با ظهور ملیجک ها و دلقک ها آغاز شده است. این شخصیت های دوست داشتنی، با شوخی ها و حرکات کمدی و گاها موزون خود، هم سبب شادی و سرگرم شدن درباریان می شدند و هم معضلات و حقایقی از جامعه را که مردم عادی از گفتن آنها واهمه داشتند، به سمع و نظر شاهان و اطرافیان آنها می رساندند. در این دوران شاعرانی چون عبید زاکانی با اثر موش و گربه و سعدی (در قالب حکایات ظریف)، به فکاهی جذابیت بیشتری بخشیدند.
ملیجکهای درباری
دوره قاجار و ظهور نشریات فکاهی
طنز در دوران قاجار و با ورود صنعت چاپ و نشر روزنامه به ایران، شکل مدرنیته تری به خود گرفت. روزنامه فکاهی ملانصرالدین، صدف و باباشمل با نوشته های لطیف و نقش های کاریکاتوری، دید مردم به دنیای سیاسی را روشن تر و عمیق تر نمودند. صادق هدایت یکی از مهم ترین و سرشناس ترین شخصیت های طنزپرداز در دوره قاجار بود. او با داستان ها و مقالات کمدی و ارائه آثاری چون «توپ مرواری» سبک اروپایی را به فرهنگ بومی ادبیات ایران وارد نمود و کمدی تحلیلی و اجتماعی را پایه گذاری کرد.
روزنامه فکاهی ملانصرالدین
سیاه بازی و خیمهشببازی
با گذشت زمان و ارتقاء فرهنگ ادبی ایرانی و گسترش ارتباطات با دنیای غرب، فکاهی به شکل نمایش و تئاتر در آمد. در این دوران، مردم، طنز را به شکل نمایش های خیابانی و تئاترهای کمدی در کوچه و پس کوچه های شهر های بزرگ و به ویژه تهران نظاره گر بودند. خیمهشببازی، سیاهبازی و نمایشهای حاجی فیروز از نمونههای سنتی کمدی نمایشی در این دوران هستند. غلامحسین ساعدی و ایرج پزشکزاد با نمایشنامهها و رمانهای فکاهی شان، این جریان را در دوران معاصر به شکلی آکادمیک پیش بردند.
خیمهشببازی و سیاهبازی
طنز مکتوب معاصر: گل آقا و نویسندگان نوین
در دهههای اخیر و در دوران معاصر، طنز مکتوب با نشریاتی مانند «گلآقا» به سردبیری کیومرث صابری فومنی (گلآقا) وارد مرحله جدیدی شد. کاریکاتورهای گویا و کمدی گل آقا، زبان اعتراض او به رفتارهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه بود. طنزپردازان معاصر دیگری چون ابراهیم نبوی، شهرام شکیبا و… از دل این نشریه بیرون آمدند. فرهنگ فکاهی در ایران به مرحله ای رسیده بود که روزنامههای اطلاعات، کیهان و دیگر نشریات دوران معاصر نیز ستون هایی را به داستان ها و مقالات فکاهی اختصاص دادند.
مجله گل اقا
تصویر و رسانه های عصر حاضر
با گسترش سینما، تلویزیون و شبکههای اجتماعی، طنز به رسانههای تصویری و اینترنتی نیز وارد شدند. مجموعههای کمدی محبوب تلویزیونی همچون «محله برو بیا»، «ساعت خوش»، «پاورچین»، «شبهای برره»، «قهوه تلخ» و سریالهای امروزی مانند «لیسانسهها»، «پایتخت»، «هیولا» و دهها از آن دسته اند. مهران مدیری، رضا عطاران، پیمان قاسمخانی، سعید آقاخانی، سیامک انصاری و بسیاری دیگر، از جمله طنزپردازانی هستند که در شکل گیری فضای نوین کمدی در ایران سهم بسزایی داشتهاند.
با گسترش شبکه های اجتماعی، موج جدید و تازه ای از کمدی در قالب کلیپ، توییت و استندآپ در دست مردم قرار گرفت. در چنین فضایی مرزهای گذشته شکسته شده و هر کسی امکان خلق نمایش خندهدار را پیدا کرده است.
طنز امروز و چالشهای پیش رو
طنز در ایران همواره با محدودیتهایی روبهرو بوده است. با این حال، طنزپردازان ایرانی با خلاقیت و قلم قدرتمند خود توانستهاند از این موانع عبور کنند و حرف خود را به زبان آورند. گاهی کمدی تنها راه انتقاد از وضعیت سیاسی و اجتماعی است. سرعت بالای تحولات اجتماعی و نقش فناوریها، شکل و شمایل فکاهی و ذائقه مردم را تغییر داده است. همین امر آینده این ژانر ادبی و کهن را در ایران با چالشها و محدودیتهایی روبهرو می سازد؛ اما با توجه به جوّ پویای رسانهای و خلاقیت همیشگی ایرانیان، میتوان انتظار داشت که این ادبیات فرهنگی همچنان جایگاه خود را حفظ کرده و حتی پویاتر از گذشته به مسیر خود ادامه دهد.
کمدی امروز ایران و چالشهای پیش رو
