پوشش زنان قاجاریه، بازتابی از فرهنگ مردم در دوران قاجار است. اسناد تصویری و متنی زیادی از زنان در این برهه تاریخی وجود ندارد. یکی از دلایل آن، شاید این است که در آن زمان زنان بیشتر در خانه بودند. آنها یا در اندرون منزل بودند و یا اگر مجبور بودند برای کاری به بیرون بروند، از حجاب بسیار پوشیده ای استفاده می کردند. آن ها، حتی چهره خود را با روبنده می پوشاندند. با این حال می توانیم از روی گزارش جهانگردانی مانند مادام سرنا، سرهنگ دروویل، موریه، پولاک و دیگران و نقاشی های به جا مانده از آن زمان، اطلاعات مفصلی و دقیقی در مورد نوع البسه ایرانیان زمان قاجار به دست بیاوریم. ما برای جلوگیری از زیاده گویی، فقط به خلاصه ای از انواع پوشش زنان قاجاریه بسنده کردیم و از ارائه توضیحات بیشتر صرف نظر نمودیم.
ناصر الدین شاه اولین شخصی بود که دوربین عکاسی را وارد ایران کرد. تعدادی از این عکس ها را خود شاه از زنان دربار گرفته است. عکاسانی غربی مانند آنتوان سورگین، ارنست هولستر و میرزا خان عکاس باشی با تصاویری که از مردم عادی و مشاغل گوناگونی مانند بناها و… ثبت کرده اند، منابعی بسیار ارزشمندی از آن زمان به یادگار گذاشته اند. این تصاویر اطلاعات مهمی از نحوه پوشش مردمان و به خصوص زنان، خلوت و اندرونی گرفته تا کوچه و بازار و… در اختیار ما قرار می دهند. به طور کلی پوشش زنان قاجاریه به دو بخش عمده تقسیم می شود: لباس اندرونی و لباس بیرون.
ارخالق لباس رایج دوران قاجار بود که زن و مرد، فقیر و غنی بر تن داشتند. تفاوت فقط در نوع پارچه، تزئینات، اندازه و انواع آن بود. مرغوبترین ارخالق، ارخالق ترمه کشمیری با گلابتون و زری دوزی بود و ارزانترین و معمولیترین نوع آن به ارخالق چیت یا چلوار تعلق داشت. بنابراین، از روی همین ارخالق ها معلوم میشد فرد چقدر ثروت دارد.
ارخالق لباسی جلو باز بود که گاهی به وسیله بندیک یا دگمه بسته می شد. اصولاً برای آماده کردن ارخالق از دو نوع پارچه استفاده میشد: پارچه رویی که پارچه اصلی بوده و برای ثروتمندان از جنس ترمه یا مخمل بود. پارچه زیری هم به عنوان آستری از جنس پارچه های گلدار و منقوش انتخاب می شد. ارخالق ها یقه ندارند و بیشتر به شکل مسطح و خطی هستند اما در طرح و برش این یقه ها تنوع زیادی وجود داشته است.
علاوه بر ارخالق ها انواع دیگری از بالاپوش هم مرسوم بوده است. این بالاپوش ها براساس بلندی قد و فرم های آن به نام های مختلفی مانند سرداری، یل، کلیجه و شاپکین شهرت داشتند. اما در کل، این بالاپوش ها بدون یقه (یقه مسطح خطی) و غالباً جلو باز بودند که از دو طرح مختلف پارچه، برای رو و آستر آن استفاده می شده است.
«تبنان» از بخش های اصلی لباس اندرون زنان به حساب می آمد. تبنان در حقیقت شلواری بسیار گشادی بود که شباهت زیادی به دامن داشت. این شلوار از دو مستطیل گشادی که پاچه های آن را تشکیل می داد دوخته می شد و لبه بالای آن یا کمری، به شکل لیفه ای توسط یک بند باریک جمع می شد. لبه پایین شلوار اغلب توسط نوار حاشیه دوزی شده بود.
«شلوار» زنان آنطور که از تصاویر و روایت ها پیداست، شلواری بسیار گشاد و پرچین بود که به «پاچین» شهر داشت. کمری شلوار آن ها نیز مانند تنبان ها به وسیله لیفه یا نوار جمع می شد.
پارچه ها را با توجه به نوع شلوار انتخاب می کردند. اگر در دوخت شلوار از پارچه های ابریشمی استفاده می کردند، آن ها را با مروارید و گلابتون دوزی تزئین می کردند. البته این نوع شلواز مخصوص زنان دربار بود. اما، زنان معمولی که بیشتر جامعه آن زمان را تشکیل میدادند، از پارچه های ساده یا ارزان قیمت مانند چیت و چلوار برای دوخت شلوار استفاده می کردند.
دامن شلیته
«شلیته» نوعی دامن بود که به دلیل تغییر سلیقه زنان درباری در بین آنان رایج شد. شلیته در واقع دامنی کوتاه و پرچینی بود که شباهت زیادی به چتر داشت. این دامن کوتاه از پارچه های مختلفی دوخته می شد و لبه پايین آن به وسیله نوارهایی حاشیه دوزی می شد. شلیته را طبق فصل و مد، گاهی روی شلوار یا با جوراب شلواری و ساق سفید رنگ و گاهی هم بدون جوراب و شلوار با پای پرهنه می پوشیدند.
لباس بیرونی زنان قاجار شامل چادر، چاقچور و روبند بود. پوشش زنان طوری بود که وقتی می خواستند از منزل بیرون روند، چاقچوری را به پا، چادر سیاهی بر سر و روبندهای از پارچه سفید با قلابهٔ جواهر که از پشت سر آن ها می درخشید به صورت می زدند. استفاده از چادر و روبنده به دوران قبل از قاجاریه بر می گردد. این نوع حجاب با توجه فضای مذهبی جامعه ایران در طول قاجاریه نیز منسوخ نشد، اما دچار تغییراتی شد.
تا همین اواخر پیچه زدن بین خانم های جوان مد بود. پیچه یا نقاب بیشتر در قسمت مرفه شهر مد بود و در پایین شهر زنان همچنان از روبنده استفاده می کردند. زنان مسن تر بسیار مخالف این نوع حجاب بودند به طوری که اگر خانمی متجدد بدون روبنده و با نقاب از حوالی آن ها رد می شد مردم او را مسخره می کردند و برایش چنین می خواندند: سگ آبی اومده-خانم نقابی اومده!
چادر زنان بستگی به طبقه و موقعیت اجتماعی آن ها داشت. چادر زنهای فقیر چادر به طور معمول از پارچههای ارزانی چون دبیت و چادر خانمهای اشراف از پارچه ماهوت ظریف تهیه می شد. برای دوخت یک چادر به چند متر پارچه نیاز بود. چادرها را با استفاده از الگوی نیم دایره یا مستطیل در اندازه های متفاوت می دوختند. البته نوعی چادر نازک توری مانند و سفید رنگ نیز مرسوم بوده که نو عروسان بر سر می کردند. علاوه بر این، آنها از یک متر پارچه سفید (مل مل) که بالای آن سوراخ شده بود به عنوان روبند استفاده می کردند. معمولا در قسمت چشم این روبند ها با ابریشم دوزی تزئین می شد.
چاقچور، شلواری است که دارای لیفه، بند و مچ آن، پاچین داشت.
زنان در دوره قاجار
نقاب یا پیچه
با گذشت زمان، روبنده به تدریج منسوج شد و در اواخر قاجار پیچه جای آن را گرفت. هرچند اوایل خیلی مرسوم نبود اما تعدادی زنان جوان و متجدد از آن استفاده می کردند. زنان مسن تر همچنان نقاب را ترجیح میدادند.
پیچه، مربع / مستطیلی بود که از یال اسب سیاه می بافتند. این پیچه را بر خلاف روبنده که روی چادر قرار می گرفت، در زیر چادر دور سر می بستند.
نویسنده کتاب «ایران قدیم و تهران قدیم» در مورد لباس مردم می نویسد: «خانمهای متجدد مدتی «نقاب» بر رخسار می زدند. این نقاب از جنس مو بود و فقط مردم بالای شهر از آن استفاده می کردند. استفاده از نقاب در پایین شهر ممنوع بود و اگر خانمی از این نقابها بر رخسار میزد مردم او را مسخره می کردند و برایش چنین میخواندند: «سگ آبی اومده، یه خانم نقابی اومده»
نقاب زنان در دوران قاجار
چارقد
چارقد، پوشش سر زنان قاجاریه بود که به شکل سه گوش یا مربعی که از قطر دولا تا می شد. زنان این سه گوش روی سر خود قرار می دادند و در زیر چانه توسط سنجاقی از جنس طلا یا جواهر می بستند.
چارقد از پارچه های سبکی مثل حریر، ابریشم و نخ تهیه می شد. زنان این روسری را بیشتر از پارچه های ساده و سفید رنگ می دوختند اما از رنگ های دیگری مانند سیاه هم استفاده می کردند. چارقدهایی به این شکل از دوران ناصری رواج یافت و جای تور کلاهکی (موسوم به عرقچین) که اغلب مزین به جقه جواهر بود را گرفت.
این پوشش سر (جدا از واقعه کشف حجاب زنان در دوران پهلوی و سلطنت رضا شاه) تا همین امروز هم پوشش سر رایج زنان ایرانی است. امروزه این چارقد را به ندرت باسنجاق در زیر چانه می بندند و بیشتر طرفین آن را به شکل آزاد روی سرشانه می اندازند.
کفش
کفش رایج زنان قاجار «ساغری» نام داشت. ساغری هم مانند پوشش زنان قاجاریه، دچار تغییر و تحول شد. در اوایل کفشها، یا همان ساغری یه شکل چرم الوان با نوک برگشته بود که روی آن گاهی نقش دوزی می شد. ساغری ها در دو نوع پاشنه متوسط و پشت باز بوده اند.
کلارا کولیور رایس در توصیف کفش زنان (دوران ناصری) اشاره کرده است: « قبل از رایج شدن کفش های اروپایی در ایران، کفش زنان همان «نعلین» و «چموش» و «کفش های راحتی نوک برگشته» و «مسافری» به رنگهای قرمز، آبی بود. در تهران چند مغازه دار زردتشتی و ارمنی شروع به تجارت با اروپایی ها کردند. یکی از کالاهایی که وارد کردند، کفش های چرمی سیاه و براق کوچکی به نام «قونداره» بود.
خانم های اعیان و شیک از این کفش ها یا از گالشهای نوک تیز زنانه میپوشیدند. اما، در شهرستانها و برخی شهرهای ایران به خصوص در أصفهان زنان همان کفش های پشت باز و پاشنه به نام مسافری استفاده میکردند. این کفش های سنتی را معمولا کفاش های محلی میدوختند. مردان و زنان، در آن زمان نمی توانستند کفش های روبسته و پاشنه دار بپوشند.
علمای دینی همیشه پوشیدن کفش های پاشنه بلند را برای مردان و زنان زشت می دانستند. ولی این حرف ها به گوش مردم فرو نمی رفت و علی رغم تلاش ملاها کفش های پاشنه بلند و روبسته رواج پیدا کرد و در همه جا یک پدیده عادی تلقی گردید. زنان دربار در خانه از کفشهای کوچکی استفاده می کردند که رویه آنها از مخمل یا ماهوت بود. این کفش ها با دانه های ریز مروارید یا سرمه تزئیین می شد.»
