تا به امروز یکی از محبوب‌ترین و الهام‌بخش‌ترین سرگرمی‌ها برای مردم دنیا، تماشای تئاتر است. قرن‌هاست که مردم از کمدی، درام، موسیقی و دیگر اشکال تئاتر برای سرگرم شدن استفاده می‌کنند. در این مطلب نگاهی به زمان و مکانِ پیدایش تئاتر انداخته و به معرفی معروفترین نمایشنامه‌ها، از دورانِ باستان تا به امروز می‌پردازیم.
نگاهی به تاریخچه پیدایش تئاتر در جهان
از تاریخچه پیدایش تئاتر در جهان، سند معتبری در دست نیست. تئاتر تقریبا از قرن ششم (قبل از میلاد) به صورت جدی پا به زندگی مردم گذاشت. یونانی‌های باستان اولین گروهی بودند که تئاتر را پایه گذاری کردند. شما هنوز هم می‌توانید با نگاه کردن به آمفی تئاتر تورمینا یا هردوس آتیکوس، خیل ِعظیم جمعیت را تصور کنید که مشتاقانه روی سکوهای سنگی می‌نشینند تا جدیدترین اثرِ یکی از نمایشنامه نویس‌های مشهور ِزمانه‌ی خود را تماشا کنند. پس از یونان، تئاتر به کشور های دیگر مانند ایتالیا نیز منتقل شد و کم کم رواج بیشتری پیدا کرد. در گذشته به محلی که نمایش در آن اجرا می‌شد «تئاتر» می‌گفتند. بعدها، واژه تئاتر برای اشاره به نمایش به کار برده شد و محلِ اجرای آن «سِن» نام گرفت.
مکبث و لیدی مکبث در تئاتر رویال، دروری لین – سال 1768
مضمون و محتوای عمده تئاترها در جهان
وقتی به تاریخچه پیدایش تئاتر در جهان نگاه می‌کنیم، متوجه می‌شویم که از قرن‌ها پیش یکی از اهدافِ اصلی انسان‌ها برای اجرای نمایش، به تصویر کشیدن ِمراسم های آیینی و مذهبی بود. مردم گرداگرد محل برگزاریِ نمایش می‌نشستند. سپس تشریفات مخصوصی که برای نمایش های مذهبی انجام می‌شد را تماشا می‌کردند. هریک از اجرا کنندگان ِنمایش، صورتک، لباس، گفتار و حرکات ِ بدنِ مخصوص به خود را داشتند. بعدها داستان زندگی اساطیر به موضوعات مذهبی و مقدس اضافه شد و اجرای نمایش قالب و ساختارِ دیگری به خود گرفت. در ایران نیز اولین تئاترها به اجرای مراسم های مذهبی مانند «تعزیه» خلاصه می‌شدند. در دوره قاجاریه بود که نمایش مدرن وارد ایران شد و به مرور زمان به بلوغ رسید.
اگر تاریخچه پیدایش تئاتر در جهان را خوب بررسی کنید، متوجه می‌شوید که داستان سرایی در ساخت و اجرای این نمایش ها نقش بسزایی داشته است. انسان های جوامع پیشین تا به امروز علاقه فراوانی به شنیدن و باور کردن داستان ها داشته و دارند. یافته ها نشان می‌دهند که انسان‌های خردمند حتی پیش از شکل گیری تمدن، با اجرای رقص و پایکوبی و با در دست داشتن ِابزارهای معمولی مانند سنگ و چوب سعی داشتند داستان‌هایی در مورد شکار و نبرد برای دیگران تعریف کنند.
اولین موضوعاتی که معمولا در نمایش های ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد بیان می‌شد مباحثی مانند جادوگری، رقص و آیین های مرتبط با آداب و رسوم قومی و قبیله‌ای بود. بعدها یعنی ۶۰۰ الی ۴۰۰ سال قبل از میلاد، تراژدی‌های متنوع در یونان باستان اجرا شدند. سه تراژدی نویس بزرگ به نام‌های آکیولس، سوفوکل و اوریپید، بزرگترین نویسنده‌هایی بودند که متنِ نمایشهای گرانبهای یونان باستان به قلم آن‌ها خلق می‌شد.
محل اجرای تئاتر در یونان باستان
گشتی در جهان تئاتر
در ادامه به معرفی معروفترین تئاترهای جهان می‌پردازیم. این تئاترها سال‌هاست که در خانه‌های نمایش ایران و سراسر دنیا اجرا می‌شوند.
هملت و مکبثِ شکسپیر از معروفترین تئاترهای جهان
هملت، یکی از معروفترین تئاترهای جهان است. آشناترین دیالوگ شخصیت هملت یعنی: «بودن یا نبودن، مسئله این است»؛ یکی از جملات تاثیرگذاری است که شنوندگان و تماشاگران تئاتر را همیشه به تفکر واداشته است. این اثر در مورد رام کردن طبع سرکش انسان‌ها است.
اکثریت گمان می‌کنند هملت کوتاه‌ترین اثر شکسپیر است، اما تراژدی تامل برانگیز ِ«مکبث» حجم بسیار کمتری دارد. در این داستان هم با مقوله هایی مانند ذات بد و زیاده خواهی‌های شخصیتی به همین اسم، رودررو هستیم.
دکتر فاستوس اثر کریستوفر مارلو
دکتر فاستوس تنها کسی است که برعکس ِاکثر کاراکترها در معروفترین تئاترهای جهان و افسانه‌های قدیمی، تصمیم می‌گیرد روحش را به شیطان بفروشد و به این واسطه، یکی از بزرگترین جاه طلبی‌های عمرش را تجربه کند. گوته هم اثری برگرفته از همین افسانه قدیمی به اسم ِ«فاوست» دارد.
معروف ترین تئاتر های جهان – در انتظار گودو
در انتظار گودو اثر ساموئل بکت
در انتظار گودو اثر ساموئل بکت آن‌هایی که ساموئل بکت و آثارش را می‌شناسند به خوبی می‌دانند که او نویسنده چیره دستی در زمینه «تئاتر ابزورد» است. حتی خواندن این نمایشنامه هم می‌تواند برق از سر مخاطب بپراند. تئاتر در انتظار گودو سال‌هاست که روی صحنه اجرا شده و تحسین مخاطبان را برانگیخته است. این نمایش در مورد انتظار بیهوده و بی‌پایان ِانسان مدرن برای رخ دادن ِاتفاقی است که قرار است وی را در زندگی خوشبخت و بی‌نیاز گرداند.
ادیپ شهریار و آنتیگونه اثر سوفوکل از معروفترین تئاترهای جهان
در بخش تاریخچه پیدایش تئاتر در جهان، به تراژدی نویس یونان باستان یعنی «سوفوکل» اشاره کردیم. در اینجا، یکی از مهم‌ترین آثار او یعنی ادیپ شهریار را به شما معرفی می‌کنیم و مهم ترین سوالی که در آن مطرح می‌شود: «من که هستم؟» این اثر یکی از سه‌گانه‌های مشهور سوفوکل به حساب می‌آید و همچون سایر آثار او، به سوالات بنیادین بشر می‌پردازد. این اثر الهام بخش بسیاری از کارگردان‌ها و روانشناس‌های معروف همچون فروید بوده است (عقده‌ی ادیپ).
آنتیگونه دختر ادیپ است. این نمایشنامه هم جزء سه گانه‌ی تاریخی ادیپ به شمار می‌آید. این تراژدی تا به امروز بارها و بارها روی صحنه در کشور های مختلف اجرا شده و بسیار معروف است.
مرگ فروشنده اثر آرتور میلر
شاید نمایشنامه‌ی مرگ فروشنده را از فیلم سینمایی «فروشنده» که توسط اصغر فرهادی در ایران ساخته شد، بشناسید. مرگ فروشنده، یکی از مهم‌ترین آثار هنری قرن بیستم آمریکاست و زندگی مردی را به تصویر می‌کشد که هیچگونه اختیاری بر زندگی خود ندارد.
۱۲ مرد خشمگین اثر رجینالد رز
این نمایشنامه از بین معروفترین تئاترهای جهان، تنها اثری است که فیلمِ اقتباس شده از آن (ساخته‌ی سیدنی لومت) بسیار مشهور است و در لیست فیلم‌های برتر در IMDB قرار دارد. ۱۲ مرد خشمگین، داستان قضاوت صحیح و تاثیر آن بر زندگی افراد است.
معروف ترین تئاتر های جهان – کالیگولا
کالیگولا اثر آلبر کامو
اگر شخصی اهل تماشای معروف ترین تئاتر های جهان یا خواندن نمایشنامه باشد، حتماً کالیگولای آلبر کامو را به خوبی می‌شناسد. این نمایشنامه، براساس زندگی پادشاه روم باستان نوشته شده است و در مورد شکل گیری جنون پس از رخ دادنِ اتفاقِ مهمی در زندگی انسان است.
پیدایش تئاتر در ایران
تئاتر یکی از هنرهای هفتگانه است. سرچشمه به وجود آمدن تئاتر از آیین‌های مذهبی و اجتماعی است. کلمه تئاتر (theater) در اصل از کلمه تآترون (theater on) است که قسمت اول آن تیه (thea) تماشاگران و یا محله تماشا است. در فارسی به تئاتر «نمایش» می‌گویند.
اصول بازیگری تئاتر به ترتیب:
- خود را در نقش احساس کنید
- صدای بازیگر
- اشاره، حالات، حرکات
- پوشش ظاهری و هنر احساس
دوران باستان
تئاتر یا نمایش در ایران، پیشینه‌ای طولانی دارد. تئاتر در ایران با موضوعیت اساطیری و عاشقانه به دوران باستان برمی‌گردد(مانند سوگ سیاوش). پس از آن در دوران‌های دیگر به اجرا در می‌آمده است. اجرایی معروف به نقالی یک هنر کهن داستان‌گویی در ایران بوده است و که می‌توانست همراه موسیقی اجرا شود. بعدها تئاتر در ایران به چهار شکل تعزیه، روحوضی، خیمه‌شب‌بازی و سیاه بازی و بعدها هم بصورت عروسک گردانی اجرا می‌شد. اما تئاتر و نمایش به شکل امروزی به دوران قبله عالم یعنی ناصرالدین شاه قاجار باز می‌گردد.
واقعه کربلا
اما نمایشهای مذهبی نیز جنبه‌ای دیگر را به این سنت افزود. تعزیه خوانی نمایشی است که واقعه کربلا و ظلم به امام حسین(ع) را به نمایش در می‌آورد.
ناصرالدین شاه از سفر فرنگ سلبریتی آورد . . .
پس از بازگشت ناصرالدین‌شاه از سفر اروپا، یک سالن تئاتر(نمایش) در تهران تأسیس نمود. در اواخر دهه ۱۹۵۰ میلادی، گروه هنر ملی با جذب برترین نمایشنامه‌نویسان، کارگردانان و بازیگران جانی دوباره به تئاتر ایران بخشید. بعدها، تلویزیون ایران نیز از نمایشهای تئاتر در ایران، پشتیبانی می‌کرد، و آن نمایش‌ها را بصورت تله تئاتر نشان می‌داد.
دوران قاجار
تئاتر مدرن با شکل و شمایل اروپایی همچون بسیاری دیگر از مظاهر غربی در زمان ناصرالدین شاه به ایران آمد. نخستین نمایش مکتوب زمان قاجار، با عنوان حکومتِ زمان‌خان، نوشته میرزا آقا تبریزی بوده است. آن زمان بازیگرانی بصورت بداهه‌گو نمایش اجرا می‌کردندکه از آن جمله می‌توان به کریم شیره‌ای اشاره کرد.
تئاتر ملی
این تئاتر توسط سید عبدالکریم محقق الدوله در سال ۱۳۲۹ هجری قمری بنا شد. مرکز فعالیت این گروه، در محل هتل فاروس در لاله‌زار بود و از آنجا لاله‌زار، مرکز فعالیت‌های تئاتر تهران شد. سید علی نصر در سال ۱۳۳۴ هجری قمری، پس از بازگشت از سفر اروپا، موسسه کمدی ایران را تأسیس نمود. این مؤسسه، اولین مجموعه منظم تهران به‌شمار می‌رفت و در آن زمان وزارت تئاتر ایران، این موسسه را به رسمیت شناخت. موسسه کمدی ایران، در تاریخ تئاتر ایران حائز اهمیت است، زیرا بسیاری از نمایش‌ها خود را در عمارت جدید التاسیس «گراند هتل» در خیابان لاله زار، به اجرا در می‌آورد و همین عمارت بعدها مبدل به تماشاخانه تهران شد. (مرحوم علی حاتمی در سریال به یاد ماندنی «هزار دستان» از این عمارت در ساخت سریال خود استفاده کرد)
در آن سال‌ها تولیدات سینمای ایران به لحاظ کیفی و کمی در حدی نبود که بتواند پاسخگوی مخاطبان باشد. تلویزیون هنوز به ایران نیامده بود. رادیو به میزانی که باید در دسترس مردم قرار نداشت. از آن جائی که درصد بالایی از مردم کشور بی‌سواد بودند، از مطبوعات استقبال چندانی نمی‌شد و به همین دلیل از فعالیت‌های نمایشی استقبال مناسبی به عمل می‌آمد. انگیزه‌های تماشاگران متفاوت بود و گروهی به قصد صرفاً سر گرمی و شماری به دلیل گرایش‌های سیاسی خود نمایشهای مورد نظرشان را برای تماشا انتخاب می‌کردند.
گروه هنر ملی
گروه هنر ملّی یک گروه ایرانی نمایش بود که بین سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۷ فعّال بود و نمایشهای فراوانی اغلب از نویسندگان ایرانی به نمایش درآورد. سرپرست گروه هنر ملّی عبّاس جوانمرد بود.
عباس جوانمرد
عباس جوانمرد متولد ۲۶ بهمن ۱۳۰۷ می‌باشد، وی بازیگر و کارگردان تئاتر بود. پرآوازه‌ترین بازی او در نقش «پهلوان اکبر» در نمایش پهلوان اکبر می‌میرد (۱۳۴۴) بوده است. وی در ۷ مهر ۱۳۹۹ در تورنتو کانادا درگذشت. پهلوان اکبر می‌میرد نخستین نمایشنامه بهرام بیضایی بود که در چهار پرده در سال۱۳۴۲ به نمایش درآمد.
آی‌بی‌کلاه و آی با کلاه، نوشته‌ی غلامحسین ساعدی
در این نمایشنامه، همچون سایر آثار شاخصِ ساعدی با مباحثی مانند خرافه پرستی، مرگ، دانایی و … مواجه هستیم. اولین بار این نمایشنامه در ایران اجرا شد و توجه خیل ِعظیمی از مخاطبان را به خود جلب کرد.
مرگ یزدگرد اثر بهرام بیضایی از معروفترین تئاترهای جهان
بهرام بیضایی یکی از مشهور‌ترین نمایشنامه نویسانِ معاصر ایرانی است. وی در این اثر، در مورد آخرین روز زندگی یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی شرح می‌دهد.
پلکان اثر اکبر رادی
اکبر رادی یکی از معروفترین چهره‌ها در زمینه نگارش نمایشنامه‌های مدرن است و بهترین اثر او را می‌توان «پلکان» دانست. روالِ تغییر شخصیت اصلی داستان در طی این نمایشنامه، باعث تحسین بسیاری از مخاطبان و منتقدان شده است.
