کهن ترین اسناد مربوط به پوشاک در استان گیلان از یافته‌های باستان‌شناسی و با قدمتی بیش ازچهار هزار سال در تپه مارلیک (چراغعلی تپه) رودبار به دست آمده است.
این یافته ها، انواع تزییناتی را که روی دامن و پیراهن و پیشانی بند به کار می رفته اند، نشان داده است. یافته های دیگری در نواحی باستانی رستم آباد رودبار، وجود پای افزار را هم زمان با سایر انواع لباس در این منطقه نشان می دهد .
پیوند بهشت طبیعت به تاروپود پارچه
پوشاک بانوان گیلانی نیز مانند هر منطقه دیگری معرف اندیشه، سلیقه، نوع کار و معیشت و ارتباط مردمان با طبیعت است. علاوه بر سبک کلی لباس ، ترکیبات و روش دوخت تن پوش های مردم ناحیه خزر با سایر مناطق آن قدر متمایز است که این مردم را به خوبی می شناساند .
بنا به گفته کریستین برومبرژه، مردم شناس فرانسوی که درباره پوشاک نواحی خزر تحقیقات و تالیفات گسترده‌ای دارد، لباس سنتی حاشیه خزر بیان گر خلاقیتی بکر است که به خوبی نمایان گر روش متمایز زندگی در این ناحیه از ایران است. در دهه های گذشته در بسیاری از مناطق فلات ایران، رفتار فرهنگی مردم تحت تاثیر سبک زندگی ای بود که در آن، خانه ها به منظور محافظت از دید و مزاحمت بیگانگان، با دیوارهای بدون مدخل احاطه می شد و زنان در اندرونی زندگی می‌کردند. اما در امتداد سواحل دریای خزر سبک زندگی مردم متفاوت بوده است. در این منطقه، خانه ها با دیوار محصور نمی‌شده، تفکیک در محیط خانوادگی کم بوده و چادر برای سفر به شهرهای بزرگ و مراسم مذهبی پوشیده می شده است .
بنا به عقیده محققان، شکل و تنوع لباس در این منطقه هنوز تداوم اشکال مورد استفاده در دوره های پیشین است و تنها در موارد ناچیزی، چون یراق دوزی و نوار دوزی های پیراهن های زنانه تغییراتی در آن ها به وجود آمده است. یکی از موارد تغییر در این لباس ها استفاده از رنگ است. در زمان گذشته مردم فقط از رنگ های موجود در طبیعت استفاده می کردند، در حالی که امروزه پارچه ها را با رنگ های صنعتی می آرایند .
پوشاک بانوان استان گیلان
پوشاک محلی بانوان گیلان چگونه است؟
لباس های محلی هر منطقه بیان گر هویت و اصالت بومی مردم آن سرزمین است. لباس مردان و زنان گیلان، زیبایی و جاذبه های منحصر به فردی دارد که امروزه به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های فرهنگی و گردشگری این خطه سرسبز تبدیل شده است.
در گیلان مردم به دلیل وجود طبیعتی زیبا و مملو از رنگ، کمتر از رنگ تیره استفاده می کردند، مگر زنان مسن که آن ها نیز تنها لچک خود را که زیر روسری بسته می‌شد، از رنگ تیره انتخاب می کردند. مردم گیلان در گذشته برای عزا نیز لباس های کهنه و مندرس خود را به تن و از پوشیدن لباس سیاه امتناع می‌کردند.
لباس های محلی گیلان تعریف و نماد خاصی نیز دارند. برای مثال دختران مجرد و دم بخت که در آستانه ازدواج بودند، از شلیته های سفید حاشیه دار استفاده می کردند و دیگر زنان ،به ترتیب سن و سال، شلیته های گل دار می‌پوشیدند. هنوز برخی از زنان گیلانی به پوشاک سنتی و محلی خود پای بند هستندو از آن در جشن ها و مجالس عروسی استفاده می کنند.
پیش سینه، زیگزاگ و ناخنک (نوار هایی که به شکل زیگزاگ دوخته می شود) از دیگر نشانه‌های لباس محلی گیلان است. با توجه به تغییر و تحولات در نوع تزیینات در بازار، وسایل تزیینی لباس ها نیز تغییر کرده، اما نشانه ها تغییر نکرده است .
تنوع و جغرافیا در سبک پوشش زنان گیلان
لباس های محلی زنان گیلان را می‌توان به سه بخش شرق ،غرب و مرکز تقسیم بندی کرد.
پارچه هایی که در لباس شرق و غرب زن گیلانی به کار می رفت نیز متفاوت است. در لباس زنان غرب گیلان پارچه ها دارای گل های رنگارنگ و درشت است، حال آن که در لباس زنان شرق گیلان زمینه پارچه ساده و یک رنگ است و تزیینات آن مانند نوار دوزی ها از رنگ های مختلف تشکیل شده است. لباس زنان شرق گیلان به لباس «قاسم آبادی»، لباس زنان غرب گیلان «تالشی »و لباس زنان مرکز گیلان با نام «رسوخی» معروف است. لباس «رسوخی» بیشتر در شهر ماسوله دیده می‌شود یادگار زمان قاجار است و از شهرهایی مانند زنجان به گیلان رسوخ کرده است. هر چه به کوهپایه های گیلان نزدیک‌تر می‌شویم، نوع پارچه ضخیم تر می شود؛ مثلاً ساکنان دیلمان بیشتر از پارچه مخمل استفاده می‌کنند و آن هایی که در جلگه زندگی می کنند، لباس هایشان از جنس ابریشم است .
لباس زنان غرب گیلان
لباس زنان غرب گیلان زیبایی خاص و منحصر به فردی دارد . لباس زنان تالشی در نمای کلی و در غربی ترین منطقه تالش شامل روسری یک دست سفید، جلیقه که گاهی با سکه های درشت تزیین می شود، پیراهن بلند تا مچ پا و دامنی است که در فارسی شلیته و در زبان محلی شلار نامیده می شود. زنان تالشی چند شلار را روی هم می پوشند. بلندی پیراهن و شلیته مشخص کننده بخش های مختلف غرب گیلان است. به طور مثال در غربی‌ترین منطقه تالش (هشتپر) پیراهن ها بلند و در ماسال پیراهن ها کوتاه تا بالای زانو است .
لباس زنان شرق گیلان و منطقه قاسم آباد
شهرستان رودسر دارای ویژگی فرهنگی خاصی است. لباس زنان قاسم آباد به دلیل تنوع رنگی زیاد و جذابیت بالا بسیار معروف بوده و عمومیت پیدا کرده است، به طوری که نشانه هایی از این لباس در نقاط دیگر جلگه شرق گیلان دیده می شود.این لباس شامل یک روسری زیرین به نام« مندیل »است که به جای آن از کلاه نیز استفاده شده و با تعداد زیادی سکه در قسمت پیشانی تزیین می شود. البته این کلاه مختص قاسم آباد نیست. جلیقه آن مانند جلیقه های دیگر است، با این تفاوت که با سکه تزیین می شود . پیراهن قاسم آبادی تفاوت خاصی با پیراهن های نقاط مختلف گیلان دارد .
لباس های دیلمان
ویژگی های این لباس عبارت اند از استفاده از دوخت های ابتدایی که سطح لباس را به حالت گسترده‌ای با نخ های رنگی و به وسیله دست بخیه ساده می زدند. طرح گل و گلدان و ماه و ستاره که در معماری ایران استفاده می شده، از جمله طرح‌هایی است که به همراه طرح زیگزاگ در این لباس وجود دارد که بسیار زیبا دوخته می‌شود. هم چنین در دیلمان نوعی از دامن زنانه با حفظ نشانه های تاریخی آن از پارچه مخمل دوخته می شود. لباس دیلمانی سراسر سکه دوزی شده است .
روسری و سربند بانوان گیلان
اغلب بانوان گیلانی از دو سربند، یکی در زیر( لچک) و دیگری روی آن (دستمال) استفاده می کنند .
کت
معمولاً ، در تمامی نواحی گیلان، بانوان از کت استفاده می کردند که اغلب از مخمل الوان یا ساده دوخته می شد و دارای آستین بلند و یقه انگلیسی بوده است .
الجاقبا
الجاقبا پوششی با قد کوتاه بود که تا حدود زیر سینه و بالای کمر گاه می رسید.این قبا، بدون یقه و جلو باز بود و از پارچه های الوان یا پارچه چادر شب دوخته می‌شد و اصولاً در کوهستان های شرقی و در قاسم‌آباد مورد استفاده قرار می گرفت .
دامن
پوشش بانوان گیلانی
دامن بانوان در غرب گیلان
دامن در غرب گیلان، شلار خوانده می شود.
شلاردر واقع دامن پرچینی است که کمرش با چین های میلی متری، با کش یا بند دوخته می شود و هنگام پوشیدن، روی باسن قرار می گیرد. طول آن در مناطق مختلف و بین سنین مختلف، متفاوت است و جنس آن نیز با توجه به موقعیت کاربرد آن، فرق دارد .
در بعضی از مناطق دو یا سه شلار را روی هم می پوشند تا هنگام راه‌رفتن، جلوه زیباتری از خرامیدن داشته باشد .
دامن بانوان در شرق گیلان
دامن در شرق گیلان ، درازتومان و تومان خوانده می شود. که معروف ترین آن تومان قاسم آبادی است. برای دوختن دامن قاسم آبادی ،۱۰ تا ۱۲ متر پارچه لازم است. آن چه این دامن را از دیگر دامن های شرق گیلان متفاوت می‌کند، «سه پاره »یا «سومن پره » است که شامل سه تکه پارچه است که به هم دوخته شده و بر اساس قاعده ای خاص رنگ بندی می شود. به این ترتیب که اگر رنگ زمینه سفید باشد، از رنگ آبی، قرمز، آبی و اگر رنگ زمینه تیره باشد، از رنگ قرمز، آبی یا سبز، قرمز استفاده می کنند. البته تعداد پاره ها در سنین مختلف و در نواحی مختلف، متفاوت است. یکی از تفاوت های دامن در غرب و شرق گیلان این است که اصولاً در نواحی غرب گیلان شلار بسیار ساده است و حداکثر از یک ردیف کش دوزی ساده استفاده می شود، در صورتی که در شرق گیلان از نوار و تکه دوزی، زیاد استفاده می شود .
دامن بانوان در جلگه گیلان
دامن در جلگه گیلان ،شلیته، کوتاه تومان یا گرد تومان خوانده می شود.
شلیته عبارت است از دامنی کوتاه (در حدود ۳۰ سانتی متر )و پرچین، که از چلوار سفید و در خانواده‌های مرفه از مخمل یا ساتن دوخته می شد. البته بعضی از شلیته ها با نخ قرقره مشکی دست دوزی می شده است.
جلیقه
جلیقه یکی از پوشش های متداول بانوان گیلان است. این پوشش در ناحیه غرب گیلان جلخته، نیفتنه ، در شرق گیلان جرقده یا جرزقه ،و در جلگه های گیلان جلقته،جلتقه، جلخته و جلخده نامیده می‌شود.
مدل متداول جلیقه، اصولاً جلوبازسه دکمه و یقه هفت با سه جیب در طرفین است و پشت آن دارای سگک است که قابلیت گشاد و تنگ کردن را به آن می دهد .
جنس آن بسته به وضعیت مالی افراد، متفاوت است. جلیقه در نواحی جلگه ای گیلان به صورت ساده مورد استفاده قرار می گیرد ،ولی در مناطق کوهستانی و کوهپایه ای سکه دوزی و با نخ های رنگی چرخ دوزی می شود .
شلوار بانوان
شلوار بانوان ساکن در جلگه
بانوان ساکن در جلگه شلوار مشکی و بلندی موسوم به سر شلوار یا تومان ، زیر شلیته می پوشیدند. سر شلوار، از نظر معنا، در برابر زیر شلوار یا تونکه قرار دارد. جنس سر شلوار و زیر شلوار از نخ و دارای تومان قوزه یا لیفه شلوار بود که به تدریج، کش جایگزین آن شد. مدل این شلوار کم‌کم تنگ‌تر شد، به ویژه از زانو به پایین و در ناحیه مچ، که با یک دکمه بسته می‌شد. شلوار بانوان مسن، گشادتر و در ناحیه مچ کش داشت .
شلوار دیگری که بسیار گشاد بوده و بانوان هنگام کار در مزرعه، آن را به تن می کردند ،موسوم به با پره یا پا برو بوده است. این شلوار همان پیژامه یا پا جامه‌ای است که اکنون نیز استفاده می شود .
شلوار بانوان در غرب گیلان
بانوان در بعضی از قسمت های غرب گیلان، شلوار مشکی می پوشیدند. در قسمت های تالش، پیژامه های معمولی زیر دامن می پوشیدند. در این ناحیه شلواری با عنوان «چکمه شلوار» داشتند که هنگام ییلاق و قشلاق به تن می کردند . گشادی این شلوار به حدی بود که می توانستند سه دامن را داخل آن قرار دهند .
شلوار بانوان در شرق گیلان
بانوان در شرق گیلان از پیژامه معمولی به عنوان شلوار استفاده می کردند که اکنون نیز میان بانوان سالمند رایج است .
چادر کمر
یکی از پوشش های جالب بانوان گیلان چادر کمر است که به صورت سه گوش و چهارگوش است. بانوان ساکن جلگه، چادر کمر می بندند و آن را کمردَبَد یا کمردود می گویند و اصولا از جنس چیت و به صورت چهارگوش است.
در بعضی از مناطق غرب گیلان، چادر کمر از پارچه اطلسی گل دار دوخته می شود .
چادر کمر در شرق گیلان، با استفاده از دستگاه بافته می شود .
چادرشب
بانوان شرق گیلان از چادرشب استفاده می‌کنند که در گویش محلی «چارشو» گفته می شود. مرکز عمده چادر شب بافی قاسم آباد است.
چادر شب از شش قطعه دو متری به هم دوخته شده تهیه می شود. چادر شب را بانوان هنگام کار کشاورزی به دور کمر می بندند. البته از چادر شب برای دوخت پرده، پوشش رخت خواب و رومیزی نیز استفاده می‌شود. اسامی بیشتر طرح‌های چادرشب ، الهام گرفته از طبیعت است .
کفش بانوان گیلانی
بانوان گیلانی ابتدا چموش می‌پوشیدند، سپس زرین گالوش به پا کردند. البته قشر مرفه کفش ساغری می پوشیدند. تا این که ارسی پاشنه بلند به نام بوز بولند و پاشنه کوتاه به نام بوز کوتاه مرسوم شد.
دمپایی بانوان قبل از ورود دمپایی لاستیکی، «کتله » (دمپایی ساخته شده از چوب) بوده است .
بانوان گیلانی چه جوراب هایی را به پا می کنند؟
بانوان در مناطق کوهستانی جوراب پشمی به پا می کردند. در غرب گیلان بافتن جوراب های ابریشمی و هم چنین بافتن نوعی جوراب دست باف و ساق بلند مرسوم به زنگه گوراوه رایج بوده است.
لباس محلی بانوان گیلانی به دلیل تنوع رنگ و نوع پوشش، یکی از جذاب ترین لباس های محلی ایران است. زنان روزگاران کهن گیلان با لطافت روحشان، بهشت چشم را به تار و پود پارچه پیوند دادند و رنگ در رنگ در هم آمیختند و با عشقی به پهنای طبیعت زیبای گیلان پوششی تهیه کردند اصیل و پر نشانه. آن ها سینه به سینه آموختند، طرح زدند، به تن کردند، گوشه گوشه بقچه های جهیزیه را با آن زینت و نسل به نسل به یکدیگر« رنگ» هدیه کردند .
منبع : کتاب گیلان- جلد سوم
ناشر: گروه پژوهشگران ایران
به سرپرستی ابراهیم اصلاح عربانی .
