«یزد»، شهری تاریخی و باستانی در مرکز ایران و دل کویر است که به دلیل بناهای منحصربه‌فردش به «عروس کویر» شهرت یافته است. این شهر در سال ۲۰۰۷ به عنوان دومین شهر تاریخی جهان پس از «فلورانس ایتالیا» به ثبت جهانی رسید. قدمت یزد به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد. این شهر در دوران ساسانیان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری و فرهنگی ایران شناخته می‌شد و پس از اسلام نیز بسیار پر رونق بود. بافت تاریخی یزد که از خشت و گل ساخته شده، شامل خانه‌ها، مساجد، بازارها، آب‌انبارهای و دیگر بناهای تاریخی می‌شود. «مسجد جامع فهرج»، یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران و جهان به‌شمار می‌رود که در روستای فهرج در ۲۲ کیلومتری جنوب شرقی شهر یزد واقع شده است. این مسجد که به مسجد امام حسن نیز شهرت دارد، به دلیل قدمت و معماری منحصربه‌فرد خود، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری استان یزد به حساب می‌آید. در این فرصت قصد داریم بیشتر با این بنای تاریخی ارزشمند آشنا شویم.
معرفی اجمالی مسجد جامع فهرج
«مسجد جامع فهرج»، یکی از جاذبه‌های دیدنی بی‌شمار استان یزد و روستای فهرج است. این بنا یکی از قدیمی‌ترین مساجد دنیای اسلام و از نخستین مساجد ساخته شده در ایران است. «مسجد فهرج» از زمان ساخت تا به امروز تغییرات بسیار کمی را به خود دیده و ساختار کلی آن کاملاً حفظ شده است. معماری مسجد از پیچیدگی چندانی برخوردار نیست و از ملات خشت و گل ساخته شده است. در داخل مسجد، هیچ اثری از گنبد، کتیبه، کاشی‌کاری و سایر بخش‌های معمول در ساخت مساجد وجود ندارد. همین موضوع احتمال ساخت این بنا در دوران ساسانیان را قوت می‌بخشد. تغییر کاربری بناهای پیش از اسلام به خصوص آتشکده‌ها پس از تصرف ایران به دست اعراب امری متداول بوده است. از نمونه‌های این تحول می‌توان به مسجد سنگی داراب اشاره کرد که در دوران ساسانیان به‌عنوان نیایشگاه و آتشکده مورد استفاده قرار می‌گرفته و پس از ورود اسلام به مسجد تغییر کاربری داده شده است.
استاد پیرنیا در مجله باستان‌شناسی در مورد «مسجد جامع فهرج» شرح داده که در راه بازگشت از بافق، گذرش به روستا فهرج افتاده و مناره گلی مسجد نظرش را جلب کرده است. وی با مشاهده بنا در می‌یابد که سازه آن متعلق به دوران ساسانیان بوده و محراب و مناره آن به بنای اصلی الحاق شده است. استاد با این مشاهدات متوجه ارزش بنا شده و محلی‌ها را تشویق به محافظت از این بنا می‌کند. مسجد جامع فهرج در تاریخ ۳۰ آذر ۱۳۴۹ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است.
مسجد فهرج در روستایی به همین نام در فاصله 22 کیلومتری شهر یزد قرار دارد.
تاریخچه مسجد فهرج
روستای فهرج یکی از مهم‌ترین نقاط تاریخی و باستانی استان یزد است که بیش از ۵۰۰۰ سال قدمت دارد و به‌عنوان یکی از نخستین سکونتگاه‌های ایرانیان شناخته می‌شود. این روستا در طی هزاران سال، شاهد به‌وجود آمدن و از بین رفتن تمدن‌های زیادی بوده است. تاریخ ساخت م«سجد جامع فهرج» به نیمه اول قرن اول هجری قمری باز می‌گردد. با این حال، برخی از باستان‌شناسان معتقدند که این مسجد در اصل یک معبد زرتشتی بوده که پس از ورود اسلام به ایران، به مسجد تبدیل شده است.
در مورد تاریخ ساخت «مسجد جامع فهرج»، میان مورخان اختلاف نظر وجود دارد. برخی کارشناسان معتقدند که این مسجد به دوران اوایل ظهور اسلام (قرن اول هجری) باز می‌گردد. محمد کریم پیرنیا، با توجه به آرایه‌های تزیینی و معماری این اثر تاریخی، آن را مربوط به قرن اول هجری می‌داند. دیدگاه‌های مختلف در این زمینه وجود دارد؛ به‌عنوان مثال، برخی از مورخان و کارشناسان تاریخی معتقدند که ساخت مسجد در قرن دوم هجری صورت گرفته، در حالی که دیگران این زمان را اوایل یا اواخر قرن چهارم هجری می‌دانند. به هر حال «مسجد جامع فهرج» به دلیل قدمت زیادی که دارد یکی از قدیمی‌ترین مساجد جهان است.
اهمیت مسجد جامع فهرج
این مسجد علاوه بر اهمیت تاریخی و معماری، نقش مهمی در حفظ تاریخ و فرهنگ این ناحیه ایفا می‌کند. این بنا نمادی از تعامل معماری با باورهای دینی و مذهبی است که هر ساله گردشگران و زائران فراوانی را به سوی خود جذب می‌کند. «مسجد جامع فهرج» به دلیل قدمت و ارزش تاریخی خود، یکی از مهم‌ترین بناهای ایران می‌باشد که به عنوان یک آثار تاریخی ملی بسیار مهم به ثبت رسیده است. این بنا علاوه بر ارزش تاریخی، نقش مهمی در زندگی اجتماعی مردم روستای فهرج ایفا می‌کند و همچنان محل برگزاری نماز و سایر مراسم مذهبی است و به عنوان مرکز فرهنگی و اجتماعی روستا نیز شناخته می‌شود.
حیاط مسجد
معماری مسجد فهرج یزد
«مسجد جامع فهرج» در نگاه نخست هیچ شباهتی به آنچه از یک مسجد انتظار داریم ندارد. بنا فاقد گنبد و کاشی کاری‌های رنگارنگ است. علاوه بر این هیچ کتیبه‌ای از آیه‌های قرآنی بر در و دیوار آن نصب نشده، که همین موضوع فرضیه تغییر کاربری بنای فهرج پس از ورود اسلام به ایران را قوت می‌بخشد. سادگی و بی‌آلایشی در این بنا جلایی ستودنی ایجاد کرده، که بر روح و جان آدمی تاثیر می‌گذارد و عطر خاطره آن تا مدت‌ها در ذهن باقی می‌ماند.
این مسجد از نظر سبک معماری شباهت زیادی به معماری دوره ساسانی دارد. در این مسجد از عناصری مانند خشت خام، طاق‌های گهواره‌ای، گوشه‌سازی‌های بیضی شکل و تزیینات گچبری استفاده شده است. این عناصر همگی از ویژگی‌های معماری دوره ساسانی هستند. اگرچه در دوران ابتدایی ظهور اسلام بناهای مهم به سبک معماری ساسانی ساخته می‌شدند.
از مهم‌ترین ویژگی‌های مسجد جامع فهرج استفاده از خشت خام در ساخت آن است. خشت خام از مواد اولیه‌ای است که در منطقه فهرج به وفور یافت می‌شود. استفاده از خشت خام در ساخت مسجد جامع فهرج، علاوه بر صرفه‌جویی در هزینه‌ها، باعث استحکام و دوام بیشتر این بنا نیز شده است.
طاق‌های گهواره‌ای یکی دیگر از ویژگی‌های منحصربه‌فرد مسجد جامع فهرج است. این طاق‌ها از قدیمی‌ترین انواع طاقی در معماری ایران بوده که با استفاده از آجرهای خشتی بزرگ و بدون استفاده از هیچ‌گونه ملاتی ساخته شده. طاق‌های مسجد مقاومت بسیاری در برابر عوامل طبیعی دارند، به طوری که حتی زلزله هم بر آنان اثر نمی‌کند.
مسجد جامع فهرج فاقد گنبد و کاشی کاری‌های رنگارنگ است.
تزیینات مسجد جامع فهرج
همان‌طور که پیشتر اشاره شد «مسجد جامع فهرج» فاقد تزیینات مرسوم در معماری اسلامی است. با این حال، سه طرح گچبری در دیوارهای مسجد جلب توجه می‌کند. بر روی سینه طاقی محراب کوچک، طرحی مانند تابش نور بر روی سطح بیرونی قوس حک شده است. علاوه بر این قوس چند‌پره‌ای بر فراز مهراب اصلی قرار گرفته که مانند آن در دیواره جنوبی شبستان نیز اجرا شده است. بر روی رواق شمال غربی نیز طرحی به شکل پله‌ای نیز به کار رفته است.
بر اساس شواهد تزیینات این مسجد پس از ساخت بنا اجرا شده‌اند. عدم استفاده از کتیبه در نمای بنا اطمینان می‌دهد که این مسجد در دوره پیش از قرن چهارم هجری ساخته شده، زیرا پس از این دوره، استفاده از کتیبه در مساجد رواج یافته است. استفاده از آجرهای خشتی بزرگ فرضیه تعلق این بنا به اواخر دوران ساسانیان را قوت می‌بخشد. علاوه بر این استفاده از تزیینات گچی در بناهای مهمی چون آتشکده‌های دوران ساسانی نیز بسیار متداول بوده است.
ورودی مسجد
مسجد جامع فهرج دارای سه ورودی مستقل است که یکی از آن‌ها در بخش جنوب‌غربی و ورودی‌های دیگر در قسمت شرقی بنا قرار دارد، که در حال حاضر مسدود شده. از معدود تزیینات مسجد جامع فهرج می‌توان به شیارهای عمودی و قوس‌های تیزه‌دار نمای رواق بخش شمالی حیاط مسجد اشاره کرد. همچنین، در بخش شرقی ساختمان و زیر رواق، تزیینات قابل توجهی به چشم می‌خورند که علیرغم تخریب شدید همچنان آثاری از گچ قرمز بر روی آن‌ها باقی مانده است.
محراب
«مسجد جامع فهرج» دارای دو محراب است. محراب اصلی با استفاده از گچ ساخته شده و ابعادی برابر با عرض ۲٫۳۲ متر و ارتفاع حدود ۳٫۲۴ متر دارد. این محراب در انتهای دهانه مرکزی شبستان قرار دارد. محراب دوم نیز که کوچک‌تر است، با فاصله اندکی در بخش غربی محراب اصلی قرار گرفته است.
عدم استفاده از کتیبه در نمای بنا اطمینان می‌دهد که این مسجد در دوره پیش از قرن چهارم هجری ساخته شده است.
شبستان
شبستان مسجد جامع فهرج نیز از لحاظ معماری بسیار جذاب است. این بخش از عمارت، به‌صورت شبستان و رواقی در نظر گرفته شده که حیاط مرکزی را در خود احاطه می‌کند. با وجود ابعاد بیشتر قسمت شمالی حیاط در مقایسه با بخش جنوبی، شکل آن را نمی‌توان به‌صورت مربعی کامل و یکدست در نظر گرفت. این فضا در مقایسه با سایر نقاط مسجد از ارتفاع بیشتری برخوردار است.
شبستان مسجد فهرج دارای سه دهانه است که دهانه مرکزی از دو دهانه دیگر بزرگ‌تر می‌باشد. قوس‌ها به صورت بیضی شکل بوده و آرایه‌های گچبری شکنجی و پیچک‌ها، مشابه کاخ کسری در تیسفون از دوران ساسانی، طراحی شده‌اند. دهانه مرکزی شبستان به دلیل قرار گرفتن در راستای قبله و محراب، دارای عرض بیشتری نسبت به سایر دهانه‌هاست. این شیوه معماری در مساجد ابتدایی امری مرسوم بوده است. سادگی و بی آلایشی شبستان، مهر تاییدی بر ساخت «مسجد جامع فهرج» در قرن اول و دوم هجری قمری می‌زند. این رویه در نخستین مساجد مسلمانان مانند مسجد احمد بن طولون و حکیم در قاهره مصر رایج بوده است.
علاوه بر شبستان اصلی، آثار باقی‌مانده از یک شبستان دیگر نیز در بخش جنوب غربی «مسجد جامع فهرج» به چشم می‌خورد. این شبستان به‌نظر می‌رسد برای استفاده در زمستان ساخته شده است. با توجه به ابعاد خشت‌ها، پوشش‌دهی متفاوت و موقعیت جغرافیایی خاص آن نسبت به شبستان اصلی، می‌توان گفت که این شبستان بعدها به مسجد الحاق گردیده است. تاریخ دقیقی از ساخت این شبستان ارائه نشده، اما با توجه به اندازه و ابعاد یکسان آجرهای خشتی این شبستان و مناره مسجد، می‌توان گفت ساخت این دو اثر هم‌زمان انجام گرفته است.
شبستان مسجد فهرج
رواق مسجد فهرج
در برابر شبستان اصلی مسجد جامع فهرج، یک رواق با ۴ عدد دهانه وجود دارد که تفاوت تعداد و شکل دهانه‌ها با دهانه‌های روبروی آن، توجه هر ناظری را به خود جلب می‌کند. این عدم هماهنگی، از نظر معماران و کارشناسان یک ویژگی مهم در طراحی مسجد فهرج محسوب می‌شود. سقف رواق شمالی به صورت نیم‌گنبدهای کوچک ساخته شده که شیوه‌ای متداول در معماری بناهای قدیمی استان یزد است. معماران با ایجاد گنبدهای کوچک علاوه بر این که از تجمع آب باران بر روی بام اجتناب می‌کردند، سطح مقطع تابش خورشید را کاهش می‌دادند. از این رو دمای سازه بر اثر تابش نور خورشید افزایش نمی‌یافت. این راهکار در گذشته در شهرهای کویری ایران امری رایج بوده است.
مناره مسجد جامع فهرج
مناره مسجد جامع فهرج، سازه‌ای مدور است که در شمال غربی بنا برپا شده. این مناره مانند سایر بخش‌های مسجد از آجرهای خشتی در مجاورت چند اتاق ساخته شده است. از طریق پلکانی مارپیچ در درون برج می‌توان به بالای مناره دسترسی پیدا کرد. مرحوم پیرنیا این مناره را بخش الحاقی و متعلق به قرن چهارم یا پنجم هجری می‌دانست. این دیدگاهی است که مهرداد شکوهی نیز آن را تایید می‌کند. با توجه به نوع مصالح و سبک اجرای متفاوت آن‌ها، به نظر می‌رسد مناره مسجد و اتاق‌های جانبی آن، شبستان جنوب غربی و محراب، سال‌ها بعد از ساخت بنا به آن الحاق شده‌اند. این موارد تغییر کاربری این بنا به مسجد را پس از ترویج اسلام در ایران نشان می‌دهد.
مناره مسجد جامع فهرج
جمع بندی
یزد یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران است. روستای فهرج در فاصله ۲۲ کیلومتری شهر یزد قرار دارد که گذشته آن به بیش از ۵۰۰۰ سال می‌رسد. یکی از بناهای قدیمی این منطقه «مسجد جامع فهرج» است که شواهد نشان می‌دهد متعلق به پیش از اسلام و دوران ساسانیان است. تاریخچه «مسجد جامع فهرج» به نیمه اول قرن اول هجری قمری باز می‌گردد، اما برخی از باستان‌شناسان بر این باورند که در اصل یک معبد زرتشتی بوده و با ورود اسلام به ایران به مسجد تغییر یافته است.
از این رو این مسجد را می‌توان یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران و جهان به شمار آورد. این مسجد تاریخی به دلیل معماری منحصربه‌فرد یکی از جاذبه‌های گردشگری برجسته استان یزد محسوب می‌شود.
